Zabytkowy kościół Św. Michała Archanioła w Łomży

Logicznym tego następstwem było wzniesienie grodu (XI w.) rozbudowanego następnie w połowie XII w. Przez ponad 100 lat ta umocniona warownia stanowiła centrum życia politycznego i społeczno-gospodarczego, a także była miejscem schronienia mieszkańców okolicznych osad. W pobliżu grodu, na wzgórzu Św. Wawrzyńca, zdążający na misje św. Brunon z Kwerfurtu miał w początkach drugiego tysiąclecia chrześcijaństwa wybudować pierwszą świątynię. Drugi kościół był murowany, miał kształt prostokąta, z półokrągłą absydą od wschodu, o wymiarach 10 na 27 m. W 1763 roku został rozebrany, pozostawiono jedynie fundamenty. W 1410 r. biskup płocki Jakub utworzył parafię przy kościele Rozesłania Apostołów, którą mieściła się w miejscu obecnego klasztoru Ojców Kapucynów. W 1418 r., kiedy Łomża nabyła prawa miejskie, zaczęła rosnąć liczba jej mieszkańców i potrzebny stał się okazalszy kościół od dotychczas istniejącego. KOŚCIÓŁ FARNY pod wezwaniem św. Michała Archanioła i Jana Chrzciciela, od 1925 roku kościół katedralny (1925 — utworzenie Diecezji Łomżyńskiej).
Znajduje się między ulicami: Sadową, Dworną i Giełczyńską. Budowę rozpoczęto przed 1504 r. Fundatorami byli: ks. Anna Mazowiecka oraz jej synowie: Janusz i Stanisław. Budowę dokończył ks. Jan Wojsławski, proboszcz łomżyński w 1525 r., a konsekracji dokonał biskup płocki Andrzej Noskowski. Katedra, w ciągu ponad czterech wieków, poddawana była wielu renowacjom i przebudowom. Do 1519 r. kościół był budowany jako bazylikowy. W latach 1691-92 architekt Józef Szymon Belotti przeprowadził remont wraz z przebudową (uległ wtedy zmianie m. in. szczyt fasady). Z kolei w trakcie remontu prowadzonego w latach 1752-53 wybudowano murowany chór muzyczny. W XIX w. przeprowadzono jeszcze kilka remontów. Dobudowano wtedy neogotycką zakrystię, a kruchtę w przyziemiu dzwonnicy przekształcono na kaplicę św. Kazimierza. Renowacje prowadzono również w XX-leciu międzywojennym. W czasie wojny niewielkie uszkodzenia.

Kościół jest późnogotycki, orientowany, z barokowymi szczytami fasady. Budowa trójnawowa, o obniżonych nawach bocznych. Okna ostrołukowe z witrażami, sklepienia gwiaździste i kryształowe. We wnętrzu katedry wiele nagrobków:

• Płyta nagrobna proboszcza łomżyńskiego Jana Wojsławskiego, późnogotycka z piaskowca;
• Mikołaja Troszyńskiego, starosty łomżyńskiego, renesansowy, z piaskowca;
• Jana Dunin Modliszewskiego, starościca łomżyńskiego, renesansowy, z wapienia;
• Elżbiety z Dębińskich i Andrzeja Modliszewskiego, starosty łomżyńskiego, renesansowy, piętrowy, z piaskowca;
• Anny z Nikwaskich i Hieronima Modliszewskiego, kasztelana małogoskiego, renesansowy, piętrowy, z piaskowca;
• Nikodema Franciszka Kossakowskiego, starosty łomżyńskiego, wczesnobarokowy, z brunatnego marmuru.

Znajdują się tam również tablice pamiątkowe poświęcone m. in. Henrykowi Sienkiewiczowi, Bohdanowi Winiarskiemu, ks. Kazimierzowi Lutosławskiemu z Drozdowa. Oprócz wyżej wymienionych zabytków jest w katedrze wiele cennych rzeźb, płaskorzeźb i obrazów, wśród nich obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVI w., którego koronacji dokonał w czerwcu 1991 r. papież Jan Paweł II.

W ostatnich kilkunastu latach wyremontowano katedrę, jak również przeprowadzono konserwację zabytków. Wzniesiono go w latach 1504- 1525 kosztem księżnej mazowieckiej Anny i jej synów Janusza III i Stanisława. Do tego właśnie kościoła pw. Św. Michała Archanioła przed 1525 r. przeniesiono uprawnienia parafialne, który do 1972 r. był jedyną parafialną świątynią w Łomży. Od 1925 r. kościół ten pełni funkcję katedry biskupiej. Kościół (katedra) w całości zbudowany jest z cegły. Jego długość wynosi 53 m, szerokość 23 m, nawa główna wznosi się na wysokość 17 m, a nawy boczne 13 m. Fasada kościoła dzieli się na dwie części stylowo odmienne. Dolna wykonana jest z cegły nieotynkowanej i podparta dwiema szkarpami, górna posiada trzy szczyty, które odpowiadają trzem nawom. Wejście do kościoła okala portal ostrołukowy wykonany przed 1526 r., z trój – uskokowyrn obramieniem w cegle. Nad wejściem znajduje się chór muzyczny, który wsparty jest na trzech arkadowych filarach. Sklepienie nawy środkowej świątyni jest gwiaździste, a naw bocznych w większości kryształowe. Każde ze sklepień dzieli się na pięć przęseł. Obserwując prezbiterium zauważymy, że jest ono nieco podniesione i oddzielone od nawy ścianą tęczową z łukiem oraz posiada w całości sklepienie żebrowe. Wewnątrz cały kościół pokrywają tynki, z wyjątkiem żeber sklepiennych i części filarów. Tynki te są narzutem późniejszym. Zewnątrz kościół jest opięty szkarpami uskokowymi. Już w pierwszym etapie budowy zrezygnowano z projektu typowo bazylikowego, w którym środkowa nawa bywa wyższa od bocznych i oświetlona górnymi oknami. W obawie o naruszenie równowagi statycznej, mury naw bocznych podniesiono o 5 m., nawą zaś główną obniżono o 2 m. Ślady tych prac są widoczne w sposób szczególny na strychu świątyni. W połowie XVII wieku uległa niestety zniszczeniu górna część fasady kościoła.

W miejsce dotychczasowego gotyckiego szczytu dano wczesnobarokowy, co spowodowało znaczne obniżenie dachu, zarówno nad nawą jak i prezbiterium. Przebudowano również dekoracyjny szczyt znajdujący się nad łukiem tęczowym w zakończeniu nawy głównej. W samym prezbiterium nadbudowano o 2 m ścianą, jednocześnie zniżając dach. autor: ks. prof Witold Jemielity
Autor jest wykładowcą Wyższego Seminarium Duchownego w Łomży
źródło: Katedra Łomżyńska; Łomża 2000r.